Muzyka indyjska – podróż przez różnobarwne kultury, języki i dźwięki subkontynentu indyjskiego ~ Michał Rudaś

Muzyka indyjska – geneza, źródła

Genezę muzyki indyjskiej można łączyć z pisaną począwszy od XV w p.n.e., świętą księgą – Samawedą – wedą złożoną z pieśni. Samaweda jest zbiorem wierszy różnych autorów przeznaczonych do śpiewu, napisanych w Sanskrycie w sposób metryczny. Natomiast pierwsze informacje na temat teorii muzyki indyjskiej możemy odnaleźć w traktacie Natyashastra, tworzonym od III w p.n.e.  do V w n.e.,  który opowiada o sztukach teatralnych oraz związku muzyki z nimi.

Od samego początku rozwoju muzyki indyjskiej kładziono duży nacisk na doznanie estetyczne zwane rasą, na które składają się: wzruszenie, zachwyt, a nawet duchowe oczyszczenie, porównywalne do greckiego katharsis. To właśnie wywoływanie rasy jest celem indyjskiej sztuki i powinnością każdego artysty.

Muzyka w rozumieniu indyjskim to połączenie trzech sztuk: śpiewu, gry na instrumentach i tańca. Śpiew jest uważany za podstawową i najwyższą z tych sztuk, ponieważ ludzki głos jest najlepszym narzędziem przekazywania emocji,  dlatego podstawową formą sztuki jest pieśń – gita.

Mówi o tym Śarangadewa, żyjący w XIII wieku n.e.  autor najbardziej miarodajnego sanskryckiego traktatu o muzyce pt. Ocean muzyki (Saṅgīta-ratnākara):

Taniec podąża za graniem, granie pieśni towarzyszy,
Przeto pieśń jest najważniejsza, ją najsamprzód się omawia. (Ocean muzyki, 1.24-25)

Nadrzędna rola śpiewu i pieśni miała znaczący wpływ na rozwój muzyki indyjskiej, która po dziś dzień ma charakter linearany – dominuje w niej melodia i rytm, a harmonia prawie w ogóle nie występuje. Melodię określają ragi, a rytm tale.

Raga – klasyczna muzyka indyjska

 “W opinii mędrców – szczególne zestawienie dźwięków tworzących melodię, które u słuchaczy  wywołuje przyjemność – oto czym jest raga.”  Matanga, uczony z X wieku

Raga to najwyżej rozwinięta forma muzyki indyjskiej, która ma swój początek w wedyjskich hymnach, a przez wieki rozwijała się i była opisywana na dworach maharadżów indyjskich. Nawiązuje też do form ludowych, co często przejawia się w prezentowanych kompozycjach.  Raga to, ogólnie mówiąc, odpowiedni układ dźwięków, melodia, na której budowę składa się wiele elementów, przede wszystkim: liczba tonów, sposób budowania linii melodycznej w górę oraz w dół, różny stopień ważności poszczególnych dźwięków, charakterystyczne frazy. Słowo raga oznacza też barwę, emocje, pragnienie, zatem raga ma wywołać wrażenie i nastrój i taki jest jej główny cel. Na tym polu ragi mają bardzo wiele do zaoferowania i służą szerokim wachlarzem emocji i nastrojów, przynależnych poszczególnym porom dnia, stąd dzielimy je np. na ragi poranne, wieczorne, nocne przy jednoczesnym zaleceniu, by wykonywać je w porach dnia im przynależnym.

Wyróżniamy setki rag, z których każdą określa się według przynależności do dziesięciu rodzin rag – skal thaat. Pojedynczy utwór muzyczny  jest według klasycznych zasad oparty tylko na jednej radze – skali i odstępstwa generalnie nie są akceptowane, z wyjątkiem zamierzonych zabiegów artystycznych, stosowanych jedynie przez uznanych mistrzów. Ragi dzielimy ogólnie na ragi wokalne i instrumentalne, w zależności od tego, czy wokalista, czy instrumentalista jest solistą.

Utwory te wykonywane są w małym, kameralnym składzie. Prym wiedzie wokalista albo instrumentalista, grający najczęściej na sitarze, sarangi, sarodzie, flecie bansuri czy skrzypcach. W przypadku solisty wokalisty jest jeszcze dodatkowy instrumentalista, wtórujący mu na którymś z wymienionych instrumentów. Rytmicznie spina zespół muzyk grający na tabli – dwóch małych bębnach: bayan i dayan, a podstawę tonalną daje, trzymająca burdon tanpura (tambura).

Różnice w instrumentarium widać szczególnie między północą, a południem Indii. W północnoindyjskiej muzyce, zwanej hindustani, zwykle można usłyszeć sitar, tablę, sarangi, a na południu w stylu karnatyckim (carnatic) skrzypce i bębęn o nazwie mridangam. Muzyka karnatycka ponadto jeszcze większy, niż na północy nacisk kładzie na śpiew.

Bardziej rozpowszechniony na świecie i w samych Indiach jest styl hindustani, dlatego omówię budowę ragi na jej przykładzie. Ragi to wieloczęściowe utwory, na który składa się długi wstęp – alap, będący spokojnym, medytacyjnym granym lub śpiewanym przez solistę  z towarzyszeniem tanpury  wprowadzeniem do określonego w radze nastroju. Po kilkunastu zwykle, a czasem nawet kilkudziesięciu minutach, wraz z wejściem rytmu, granego przez tablę rozpoczyna się kompozycja – w radze instrumentalnej muzyk gra temat melodyczny, a w radze wokalnej śpiewak prezentuję poetycką pieśń – bandish. Kolejne części ragi to już wariacje i improwizacje, w których muzycy prezentują swój kunszt wykonawczy. Powoli wzrasta tempo, zmienia się tala (rytm), pojawiają się kolejne improwizacje, które w finalnej fazie utworu przybierają formę mistrzowskich, pełnych emocji popisów w bardzo szybkim tempie, zakończonych dynamicznie rozwiązującą się figurą rytmiczno-melodyczną – tihajem.

Raga nigdy nie jest wykonywana tak samo. Za każdym razem jest to inna opowieść dyktowana emocjami artystów. Warto doświadczyć szczególnie koncertowego wykonania ragi, które choć z jednej strony wymaga od człowieka zachodu wytrwałości i cierpliwości w związku z długim, nawet ponad godzinnym czasem trwania jednego utworu, to jednak z drugiej strony daje możliwość doświadczenia prawdziwie mistycznej rasy.

To doświadczenie może nam również zapewnić słuchanie wielu nagrań, szeroko dostępnych na płytach i w internecie. Ze znanych i uznanych artystów wykonujących ragi warto wymienić: Ravi Shankar (sitar), Hariprasad Chaurasia (flet bansuri), Pandit Jasraj (wokal męski), Grija Devi (wokal zeński), Zakir Hussein (tabla), Ustad Amjad Ali Khan (sarod), Pandit Bhimsen Joshi (wokal męski).

Na poniższym wideo wspomniany poniżej Pandit Jasraj wykonuje 8 rag.

Warto dodać, że w północno-indyjskiej muzyce wyróżnia się kilka bardzo cenionych stylów śpiewu:

– dhrupad – najstarsza, niezwykle uporządkowana forma; teksty poetyckie o tematyce głęboko filozoficznej i religijnej

– khayal – najbardziej powszechna forma, nieco lżejsza i mniej sformalizowana niż dhrupad, dzięki wpływom perskim i muzyki qawwali; teksty o boskiej miłości, rozstaniu kochanków, czy życiu codziennym Krishny

– tarana – śpiewanie rytmicznych sylab, naśladujacych dźwięki instrumentów jak np. tabla, sitar

– thumri – lżejsza, piosenkowa forma, wykorzystywana również w konstrukcji stylu Khayal; więcej o niej w kolejnym rozdziale

Lekka, klasyczna muzyka indyjska

Bardzo popularne  wśród Hindusów są krótsze, piosenkowe formy utworów, których melodie wywodzą się wprost z muzyki ludowej. W utworach tych często respektowane są zasady obowiązujące w ragach, ale zwykle nie występują w nich długie wstępy i rozbudowane wariacje, w stylu tan (tany – śpiewane w szybkim tempie pasaże). Takie utwory są w stylu thumri i ghazal.

Styl thumri powstał w XIX w. na terenie dzisiejszego stanu Uttar Pradesh i został rozpowszechniony dzięki ówczesnemu władcy, miłośnikowi muzyki, który się nazywał Wajid Ali Shah. Postawił on sobie za cel spopularyzowanie ambitniejszej muzyki wśród ludności. Utwory śpiewane są w dialekci Braj Bhasha, który jest odmianą hindi, a tematyką tych pieśni jest zawsze miłość widziana oczami kobiety. Mimo to najwięksi twórcy i wykonawcy thumri to mężczyźni:  Ustad Bade Ghulam Ali Khan i najpopularniejszy obecnie piosenkarz tego gatunku artysta o zbliżonym nazwisku Ghulam Ali.

Drugą bardzo popularną formą pieśni jest ghazal (gazela) – powstała w XIV wieku forma pochodzenia perskiego, oparta na sufickiej poezji z tamtego czasu o tej samej nazwie. Największym poetą, tworzącym gazale był żyjący w XIV wieku perski poeta Hafiz. Gazele szybko dotarły do Indii, głównie dzięki działalności Amira Khusro, słynnego poety i muzyka sufickiego  i rozpowszechniły się wśród lokalnych poetów i muzyków. W przeciwieństwie do thumri, w opowiadających o rozterkach miłosnych gazelach, przedstawiony jest męski punkt widzenia.

Najbardziej znanymi  wykonawcami gazel są m.in.: Ghulam Ali, Jagjit Singh, Gulshan Kumar. Na poniższym filmie gazelę wykonuje Ghulam Ali.

https://www.youtube.com/watch?v=7a57YJ9wYso

Muzyka suficka – qawwali

Opowiadając o muzyce indyjskiej nie sposób pominąć bardzo popularne w Indiach, a szczególnie w Pakistanie qawwali, które jest mistyczną muzyką sufizmu – jednego z nurtów duchowych Indii. Sufizm, zaczął rozpowszechniać się w krajach arabskich i na subkontynencie indyjskim od IX wieku, propagując zwyczaj chwalenia imię Boga muzyką i tańcem (jak np. w tureckim zakonie sufich Mevlevi, znanym jako Wirujący Derwisze).

Pierwsza zorganizowana szkoła sufich – zakon Czisti – powstaje w IX wieku w Afganistanie, na styku kultury perskiej i indyjskiej, a do samych Indii dociera w XIII wieku za sprawą Moinuddina Czisti. W czasach jego następców: Baby Farida i Nizamudina Auliyi powstały pierwsze zespoły qawwali. Styl ten rozwinął i rozpowszechnił sławny artysta, wspomniany wcześniej Amir Khusro, nazywany też “ojcem qawwali”.

Współczesne pakistańskie i indyjskie zespoły qawwali złożone są z około 7-10 mężczyzn: kantora oraz wtórującego mu i klaszczącego chóru wraz z instrumentalistami grającymi na dholaku oraz harmonium. Qawwali przypomina lekką klasyczną muzykę indyjską w stylu thumri z wpływami ludowymi, z licznymi improwizacjami zarówno na tekście, jak i w stylu sargam, czyli z użyciem sylab określających nazwy dźwięków, ale różni się od niej przede wszystkim niezwykle ekstatycznym i dynamicznym stylem wykonawczym oraz treścią przekazu. Koncerty qawwali to prawdziwe misteria, w których czynnie uczestniczy również zebrana publiczność, nierzadko oddając się pełnym uniesienia tańcom i wspólnym śpiewom razem z powtarzającym wielokrotnie te same wersy zespołem.

Utwory qawwali śpiewane są w urdu, spokrewnionym z hindi językiem pochodzącym z Pakistanu, a teksty, choć dosłownie opowiadają o relacjach damsko-męskich, zakochaniu, upojeniu winem, to tak naprawdę są alegorią relacji duchowej człowieka z Bogiem.

Najbardziej rozsławionym, zarówno na subkontynencie indyjskim, jak i na całym świecie śpiewakiem qawwali był Nusrat Fateh Ali Khan, który zmarł w latach 90-tych minionego wieku, pozostawiając po sobie obszerną dyskografię. Poniżej Nusrat Fateh Ali Khan na żywo.

Muzyka ludowa

Nie wolno zapominać, że muzyka indyjska, również ta klasyczna, ma swoje korzenie w muzyce ludowej, która posiada wiele odmian w zależności od tego, z którego regionu Indii pochodzi.  Wśród nich wyróżnić warto te najbardziej znane jak np.: bhangra – pochodząca z Pendżabu niezwykle energetyczna i roztańczona muzyka, grana przy rytmicznym akompaniamencie głośnych dholi, dandiya – typowa dla zachodnich Indii, w tym Bengalu pełna tańca muzyka towarzysząca szczególnie świętu Navaratri (Durga Puja), oraz posiadająca wiele odmian, pochodząca z Radżastanu muzyka rajasthani, której kilka przykładów znajdziecie poniżej.

Muzyka medytacyjna i obrzędowa

Osobom poszukującym duchowo, medytującym i praktukujacym jogę muzyka Indii kojarzy się przede wszystkim z mantrami, bhajanami i kirtanami. To bardzo ważne gatunki muzyki, bezpośrednio wywodzące się z wedyjskich hymnów, pisanych w Sanskrycie.

Najprostszą muzycznie, a jednocześnie najbardziej cenioną w rozwoju duchowym jest mantra, intonowana z użyciem jednego lub dwóch, trzech dźwięków, często wykonywana bez akompaniamentu instrumentów.

Kirtany i bhajany to już formy bardziej rozwinięte, zbliżone do prostych melodyjnych pieśni w stylu thumri.  Te pierwsze to bardziej ustrukturyzowane formy, różniace się do bhajanów przede wszystkim charakterystycznym dialogiem między wokalistą, a zespołem lub publicznością, którzy powtarzają po nim tę samą frazę lub odpowiadają inną, ustaloną. Bhajanów natomiast albo się słucha w skupieniu, albo wykonuje w całości razem z wokalistami. Poniżej przykład bhajanu.

Muzyka filmowa

Muzyka jest nieodłącznym elementem kinematografii indyjskiej, zarówno mającego swoją siedzibę w Bombaju Bollywood, jak i ośrodków filmowych z pozostałych części Indii.

Ten stan rzeczy bierze się z tradycji indyjskiej, w której muzyka i taniec zawsze były częścią sztuk dramatycznych, zatem gdy w XX wieku pojawił się nowy rodzaj sztuki – film, został on uznany jako nowa odmiana dramatu. Około 90% współczesnego komercyjnego rynku muzyki indyjskiej  jest na usługach przemysłu filmowego, który rocznie produkuje ponad 600 tytułów.

Znaczną część każdego filmu zajmują piosenki, prezentowane na ekranie przez głównych bohaterów, które są  bajkowym komentarzem do rozgrywającej się akcji oraz wyrazem uczuć postaci. To często najbardziej atrakcyjne momenty w filmie – pełne przepychu, tańca, zabawy i pięknych kadrów. W rzeczywistości piosenki nagrywane są przez profesjonalnych wokalistów, tzw. playback singers, a aktorzy jedynie udają, że śpiewają. Takie rozwiązanie składa się na konstrukcję idealnego świata, do którego Hindusi uwielbiają uciekać od swej trudnej i nie tak kolorowej, jak w filmach codzienności.

Muzyka filmowa przez lata przechodziła przeobrażenia, idąc za trendami lokalnymi jak i  globalnymi. Czerpała inspiracje zarówno z klasycznej muzyki indyjskiej – głównie stylu thumri, ghazal, qawwali, czy muzyki ludowej,  jak i z zachodniej muzyki pop, rock, a współcześnie nawet disco i house. Niemniej jednak muzyka filmowa niezmiennie przepełniona jest brzmieniem, charakterystycznym dla Indii, co jest dowodem na to, że Hindusi, mimo fascynacji kulturą zachodu, są dumni ze swojego dziedzictwa i chcą je na każdym kroku eksponować.

Legendarnymi wokalistami nagrywającymi do filmów Bollywood byli: Lata Mangeshkar, Mohammed Rafi, Makesh, Asha Bhosle, Kishore Kumar, a współcześnie prym wiodą m.in.: A.R. Rahman, Atif Aslam, Arijith Singh, Shankar Mahadevan, Sonu Nigam, Kavita Krishnamurthy, Sadhana Sargam. W poniższym wideo możecie usłyszeć klasyczny przykład piosenki Bollywood – “Nimbooda, Nimbooda” z filmu Hum Dil De Chuke Sanam

Podsumowanie

Muzyka Indii to bez wątpienia nieprzebrane bogactwo brzmień, stylów, emocji i doznań duchowych. Różnorodność kulturowa, w tym religijna w Indiach miała duży wpływ na rozwój różnych form muzycznych. Niemniej jednak można postawić tezę, że to właśnie muzyka stanowiła zawsze jedno z najsilniejszych spoiw, łączących tak mocno różniące się od siebie pod względem obyczajów, wierzeń i języka kultur, zamieszkujących obejmujący dzisiejsze Indie, Pakistan, Bangladesz i Nepal subkontynent indyjski. Zatem muzyka nie tylko przynosi nam radość, wzruszenia, doznania estetyczne i duchowe, ale jest w stanie, mimo istniejących między nami różnic, zjednoczyć nas na drodze ku dobru, miłości i oświeceniu. Warto o tym pamiętać i otaczać się wartościową muzyką.

Bibliografia:

1. Czym jest muzyka indyjska? Filip Ruciński, www.vivaswan.pl

2.“Muzyka Indii” Janusz Krzyżowski, Wydawnictwo Medyk, Warszawa 2000

3. “NAD – Understanding Raga Music”, Sandeep Bagchee, Wydawnictwo Eeshwar, Mumbai 1998

4. “The Ragas of Northern Indian Music”, Alain Danielou, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd.

5. “Medytacja w życiu codziennym”, Maciej Wielobób, Sensus, 2014