Patańdżali – twórca jogi klasycznej
O Patańdżalim, twórcy Jogasutr, wiemy niewiele, mimo tego, że jest jedną z najwybitniejszych postaci w historii jogi. To, co wiemy z kolei raczej trudno określić jako fakty.
Legenda mówi, że pewnego dnia Wisznu oglądał taniec Śiwy, leżąc na swoim słudze Adiśeszy, władcy węży. Wisznu był zachwycony tańcem Śiwy. Obserwując to, Adiśesza zapragnął nauczyć się tańczyć tak, aby zachwycać swego pana. Gdy wyraził to życzenie przy Wisznu, ten przepowiedział mu, że Adiśesza zostanie wkrótce obdarzony przez Śiwę łaską napisania komentarza do gramatyki, po czym będzie się mógł poświęcić doskonaleniu w sztuce tańca. Szczęśliwy Adiśesza zaczął medytować, aby dowiedzieć się, kto mógłby być jego matką na ziemi. W trakcie medytacji miał wizję starszej jogini imieniem Gonika, modlącej się o odpowiedniego syna, któremu mogłaby przekazać swą wiedzę i doświadczenie. Od razu zrozumiał, że to właśnie ona byłaby odpowiednią dla niego matką.
Pewnego dnia Gonika, świadoma tego, że nie będzie żyła już długo, postanowiła po raz ostatni prosić o spełnienie swego pragnienia. W akcie ofiarnym napełniła złożone dłonie wodą i zamknęła oczy. Gdy już miała ofiarować wodę, otworzyła oczy i spojrzała na dłonie. Ku swemu zdziwieniu, spostrzegła w nich niewielkiego węża, który wkrótce przyjął ludzką postać. Chłopiec pokłonił się przed Goniką i poprosił ją o zaakceptowanie jako syna. Ona z radością zgodziła się, nadając mu imię Patańdżali (pata – spadający, ańjali – ofiara; ańjali oznacza również gest dłoni złożonych do modlitwy). Jak mówi legenda, Patańdżali nie tylko napisał komentarz do gramatyki, ale również traktat o ajurwedzie i Jogasutry. Do dziś też cieszy się szacunkiem i uznaniem wśród indyjskich tancerzy.
Faktycznie, w kulturze indyjskiej po dziś dzień niezwykle nośny jest ideał wszechstronnego mędrca (mahariszi) – Patańdżalego, przedstawiającego w swych kolejnych dziełach metody usuwania nieczystości ciała (medycyna – ajurweda), mowy (gramatyka) oraz umysłu (joga). Wielu indyjskich uczonych i nauczycieli jogi propaguje nadal taki obraz Patańdżalego. Natomiast współcześni badacze dystansują się do tego przekazu: wskazują, że Jogasutry powstały między I a III w. n.e., zaś o samym Patańdżalim, oprócz autorstwa traktatu o jodze, nic więcej nie wiadomo. Dzisiejsi badacze historii i kultury indyjskiej nie utożsamiają Patańdżalego – autora Jogasutr, z Patańdżalim – gramatykiem.
Patańdżali tradycyjnie jest przedstawiany jako pół-człowiek i pół-wąż. Ludzka forma symbolizuje indywidualność człowieka, który jest obdarzony inteligencją, aby poprzez własne wysiłki osiągnąć cel jogi. Natomiast forma węża symbolizuje ciągłość praktyki, której nie można zakończyć przed osiągnięciem celu.
Postać Patańdżalego ma trzy i pół spirali wężowego ogona poniżej pępka. Według jednej z interpretacji, 3 spirale symbolizują dźwięk AUM – symbol Boga jako kreatora (Brahma), podtrzymującego ład (Wisznu) i niszczyciela/ asymilatora (Śiwa). Według innej interpretacji, trzy spirale przedstawiają trzy guny: sattva, rajas i tamas, a pół spirali stan poza nimi – gunatita. W symbolice Patańdżalego zwraca się także uwagę na trzy rodzaje cierpień rozpoznawanych przez filozofię sankhji (z niej wywodzi się joga), które należy przezwyciężyć postępując ścieżką jogi: adhyatma (mające źródło w nas samych), adhibhauta (pochodzące od innych żywych istot lub od przyrody nieożywionej) i adhidaiva (sprowadzone przez czynniki boskie lub kosmiczne). Według innych wyjaśnień trzy spirale symbolizują, iż jest on mistrzem jogi, gramatyki i ajurwedy (patrz legenda powyżej). Pół spirali, według tej interpretacji, oznacza osiągnięcie mokszy (wyzwolenia z cierpienia).
W lewej dłoni Patańdżali trzyma konchę (muszlę). Symbolizuje ona uważność i gotowość, aby stawić czoła przeszkodom, które pojawiają się na ścieżce jogi. Koncha jest również symbolem jnany – mądrości, wiedzy. W prawej dłoni, w zależności od sposobu przedstawienia, Patańdżali dzierży miecz albo dysk. Dysk (cakra) symbolizuje przezwyciężenie niewiedzy (avidya) poprzez najwyższe wysiłki, natomiast miecz oznacza „odcięcie” ego (asmita), które jest główną przeszkodą przesłaniającą istotę prawdziwego bytu. Jest to miecz wiedzy (jnana, vidya), przezwyciężający niewiedzę (ajnana, avidya). Te trzy oręża symbolizują także powściągnięcie poruszeń umysłu (cittavrtti), usunięcie przeszkód (antaraya) i wykorzenienie uciążliwości (kleśa) poprzez praktykę jogi.
Tysiącgłową kobrę, będącą niejako kapturem Patańdżalego, interpretuje się jako symbol wielości praktyk, które proponuje twórca jogi klasycznej. Kaptur nad głową jest oznaką ochrony dla podążającego systematyczną ścieżką jogi. Sam symbol kobry w tradycji indyjskiej ma również ciekawe konotacje: zwraca się uwagę na niesamowitą koncentrację tych węży, niespotykane panowanie nad oddechem, jak również ich hipnotyczne umiejętności (przyciąganie ofiar). W późniejszej niż Patańdżali symbolice tantrycznej wąż symbolizuje kundalini. Dodajmy, że węże w tradycji hinduskiej symbolizują również nieśmiertelność.
***
Powyższa historia i symbolika, które osadzają Patańdżalego w kulturze ludowej, tak naprawdę są jedynie barwnym komentarzem do jego osoby. Nie chciałbym, by ktokolwiek z czytelników traktował je dosłownie. Więcej informacji o Patańdżalim w rzeczywistości dostarcza nam sama interpretacja i praktyka nauczania, spisanego w Jogasutrach. Ale o tym już innym razem…
Najnowsze komentarze