Iśwara-pranidhana i Iśa Upaniszada, czyli kilka słów o Śiwie. Nina Budziszewska

Jogasutry oprócz ośmiostopniowej ścieżki jogi (asztanga joga) proponują także inną, trochę krótsza, trzystopniową praktykę jogiczną, tzw. krija jogę, czyli jogę czynu, działania czy też aktywności. Składają się na nią: tapas, swadhjaja oraz Iśwara-pranidhana. Swadhjaja jest studiami i recytacją świętych tekstów, użytecznych w praktyce jogicznej. Tapas jest szeroko rozumianą ascezą, ćwiczeniem zarówno fizycznym, jak i kontrolą woli, a w znaczeniu węższym oznacza wewnętrzne ciepło, wynik wzmożonej praktyki. Iśwara-pranidhana to dosłownie: utwierdzenie, wejście, uwaga, głęboka medytacja, modlitwa i ślub-przyrzeczenie nakierowane na Iśwarę, najwyższego guru (Iśwara jest oczywiście także przydomkiem Śiwy).

W innym dziele filozoficznym, pochodzącym z około X w., zwanym SarwaSiddhantaSangrahą, czyli Kompendium wszelkiej filozofii, w rozdziale dotyczącym jogi (PatańdżaliPaksza, dosł. Stronnictwo Patańdżalego) pojawia się krija joga w podobny sposób opisana. Jest to: tapas, cicha recytacja mantr (mantradżapa) oraz bhakti utwierdzona w Iśwarze (bhaktir dṛḍheśvare)(1). Trudno jest w jednym słowie powiedzieć, czym jest bhakti. Ogólnie mówiąc, jest to całkowite (p)oddanie swojej woli Bogu, miłość ku Bogu. Rdzeń czasownikowy, od którego słowo bhakti pochodzi – √bhadż – oznacza: kochać, uwielbiać, adorować, ale także: ustanawiać, otrzymywać, podzielać, dzielić się. Z tego względu bhakti bywa interpretowana jako taka relacja między Bogiem/Iśwarą a wyznawcą, która jest relacją najgłębszą, ponieważ jest podzielaniem jednej natury z Iśwarą.

Jogasutry I.23-26 oraz PatańdżaliPaksza 14-15 bardzo ciekawie definiują Iśwarę: wynosząc go ponad świat sansary, nazywają zarazem szczegółowością puruszy (puruṣaviśeṣa), co jest dość zagadkowym zabiegiem. Jest on pewną formą najwyższej świadomości, obecną w wymiarze jednostkowym, dostępną każdemu joginowi. Oprócz tego, Iśwara jest najwyższym guru, tzw. guru pradawnych, wolnym od uciążliwości mentalnych, typu niewiedza, pomieszanie i senność, a także wolnym od złoża karmicznego. W nim jest zalążek wszelkiej wiedzy. Jest pranawą, czyli świętym dźwiękiem OM.

Iśa Upaniszada, dość krótki tekst zawarty w Upaniszadach kanonicznych, delikatnie opisuje cechy Śiwy jako celu jogicznej praktyki – Iśa jest oczywiście kolejnym przydomkiem Śiwy. Co prawda, nie pojawia się tutaj skomplikowana filozofia, ale Upaniszada może być doskonałym materiałem do mantrowania albo cichej recytacji (dżapa). Wstępne tłumaczenie, a zarazem usilna próba trzymania się sanskryckiego oryginału, wygląda tak(2):

Tamto (jest) pełne, to (jest pełne)
z pełni pełnia się dobywa
Wziąwszy pełnię (z) pełni
jedynie pełnia pozostaje

1. Cały ten świat, powinien przebywać w Iśi(3)
cokolwiek w świecie jest żywego –
Odżywiaj/raduj się tym porzuconym
nie pragnij niczyjego bogactwa

2. (Człowiek) Tutaj w ten sposób czyny spełniając
niech pragnie istnieć sto żyć
Zatem w tobie innej drogi nie ma –
czyn nie przylega do człowieka

3. Te miejsca zwane asurycznymi
ciemnym tamasem okryte
Po śmieci osiągają je ci ludzie
którzy (są) zabójcami siebie (atmana)

4. Nieporuszone, jedno, szybsze od myśli
bogowie do tego nie dotarli, biegnące jako pierwsze
To, stojąc, przewyższa innych biegnących
w tym Mataraświn (bóg wiatru) umieszcza wody/aktywność

5. To się porusza – to się nie porusza
w oddaleniu – a z drugiej strony – w bliskości
To w środku wszystkiego –
to na zewnątrz wszystkiego

6. Kto postrzega w sobie/w atmanie
wszystkie byty
Oraz we wszystkich bytach siebie/atmana
nie pragnie uciec

7. U mądrego, w którym atman
stał się wszystkimi bytami –
jakie zamroczenie; jakie zmartwienie
(może zaistnieć) u postrzegającego jedność?

8. On osiągnął nasienie bez ran, bez ścięgien
czyste, nietknięte przez zło
Wieszcz, mędrzec, wszechobejmujący, samoistniejący
rozdał przedmioty na przestrzeni nieskończonych czasów

9. W ślepy tamas wchodzą
którzy czczą niewiedzę
A w jeszcze większy tamas
ci, którzy rozmiłowani w wiedzy

10. „Inne poprzez wiedzę” – powiedzieli
„Inne poprzez niewiedzę” – powiedzieli
Tak usłyszeli od mędrców
którzy nam to wyjaśnili

11. Kto (po)zna(ł) to złączone z dwiema:
wiedzą i niewiedzą
przeszedłszy ponad śmiercią
poprzez wiedze cieszy się nieśmiertelnością/osiąga nieśmiertelność

12. W ślepy tamas wchodzą (ci), którzy
czczą niebyt/niezamanifestowane
A w jeszcze większy tamas ci
którzy w bycie rozmiłowani

13. Inne (jest to, co) z narodzin/bytu – powiedzieli
inne (to, co) z niebytu/zniszczenia – powiedzieli
Tak oto usłyszeliśmy od mędrców
którzy nam to wyjaśnili

14. Powstawanie i zniszczenie oraz tę dwójkę jako złączenie z tym
– ten, kto (po)zna(ł)
Poprzez zniszczenie śmierć (osiąga)
nieśmiertelność zdobywa poprzez byt

15. Twarz prawdy okryta
jest złotym nakryciem
zdejmij je, o Pusznie (bóg podróży)
ku prawom prawdy, ku (ich) wizji

16. O Puszanie, o pierwszy riszi, Surjo, potomku Pradżapatiego (Pana Stworzeń)
roześlij swoje promienie, zjednocz swój tedżas (wewnętrzne światło)
Wiedzę twoją o najpiękniejszej formie
widzę – kimkolwiek jest ten purusza/człowiek, ja nim jestem!

17. Otóż, wiatr to nieśmiertelne powietrze
a to ciało (jest) na popiół przeznaczone
O Umyśle, o Kratu, pamiętaj o uczynionym, pamiętaj!
O Umyśle, o Kratu, pamiętaj o uczynionym, pamiętaj!

18. O Ogniu, o Agni, prowadź nas dobrymi drogami w pomyślności
O Boże, znawco wszystkich czynów/dróg
Trzymaj od nas zły czyn z daleka!
Liczne pochwały twego imienia powinniśmy wznosić!

1 Bhaktir dṛḍheśvare jest trochę kłopotliwe, bo brakuje w nim jednoznaczności: bhakti w utwierdzonym Iśwarze, utwierdzona i silna bhakti w Iśwarze, bhakti w Iśwarze podpory. Jednak bhakti utwierdzona w Iśwarze wydaje się najbardziej odpowiednim tłumaczeniem.
2 Czasem brzmi niezręcznie, ale tylko dlatego, że starałam się jak najwierniej oddać oryginał (choć kilka razy delikatnie musiałam zmienić znaczenie).
3 Īśāvāsyam idam sarvam może też znaczyć: cały ten okryty Iśą.