Karman. Nina Budziszewska

Karman (sanskryt), kamma (pali), w Zachodniej kulturze znany raczej jako karma (synteza karmana i kammy), jest dość rozpowszechnioną doktryną etyki indyjskiej, swoistą wizją świata i naszego w nim działania. Niekiedy wydaje się być czymś podobnym do losu, fatum, deterministycznie i mechanicznie rozumianego, wyrażającego się w powiedzeniu – jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie – jeśli zrobię dobrze, dobro mnie spotka, jeśli będę niegodziwy, zło zemści się na mnie. To potoczne rozumienie karmana, mimo że bardzo powierzchowne, zgadza się po części z koncepcją karmana rozwiniętą w wielu dziełach literatury indyjskiej, począwszy od Upaniszad (Upaniṣad), poprzez wielkie dzieło epickie Mahabharatę (Mahābhāratę), aż po niebramińskie tradycje etyczno-filozoficzne buddyzmu i dżinizmu. Jak pisze prof. Kudelska:

Prawo karmana zaś oznacza budowanie poprzez świadomy podmiot migrujący swego miejsca w kolejnym przystanku w sansarze. Dokonuje się to za pomocą wolnych czynów. (1)

Wczesna koncepcja karmana pojawia się już w najstarszych Upaniszadach – w Brihadaranjace (Bṛhadāraṇyaka) oraz Chandogji (Chāndogya). W tej pierwszej znajdujemy opis umierającego człowieka oraz wskazanie elementów mentalnych (psychicznych), które przechodzą do następnego życia. Jak czytamy, człowieka nigdy nie opuszcza wiedza, wcześniejsze doświadczenia oraz uczynki (karman). One zawsze wiernie towarzyszą duszy (jīva, niekiedy ātman) w jej podróżach poprzez kolejne odrodzenia w kołowrocie wcieleń (saṁsāra). Tutaj pojawia się też słynne motto:

yathākārī yathācārī tathā bhavati

– jak [człowiek] czyni, jak się zachowuje, takim się staje

Niemniej jednak nie o sam czyn, nie o samo działanie chodzi w tej nauce. Działanie jest bowiem tylko zewnętrzną formą, materializacją intencji i postawy wewnętrznej, jaką człowiek w sobie wytwarza i poprzez kolejne myśli, uczucia, postawy wobec otaczającego go świata, utrwala. Każdy czyn, każdy karman ma bowiem swoje źródło w ludzkim sercu, w intencji, z jaką działamy. Bazuje na myślach, uczuciach oraz swej subtelnej materializacji – mowie. Tym wszystkim jest karman. I oczyszczanie naszych czynów nie tylko powinno skupiać się na podejmowaniu jak najbardziej prawych i dobrych czynności, ale także na pielęgnowaniu w sobie uczuć czystych i pozytywnych względem każdej czującej istoty, jak powie buddyzm. W przeciwnym bowiem razie wewnętrzne światło (nasza dusza) zostaje niemalże materialnie oblepione ciemną masą karmana – tak naucza dżinizm. Na tym wszystkim jednak nie kończy się indyjska nauka etyczna.

W Bhagawadgicie (Bhagavadgītā) Najwyższy Bóg w osobie Kriszny (Kṛṣṇa) udziela swojemu najbliższemu przyjacielowi, gorącemu wyznawcy, Ardżunie, ciekawego pouczenia na temat właściwego działania i braku działania. Działanie właściwe ma zawsze jeden cel. Nie jest nim dobre prosperowanie w przemijalnym świecie, zdobywanie zasług, nie są nim nawet najwyżej cenione cnoty społeczne i międzyludzkie. To wszystko bowiem nadal sytuuje człowieka w obrębie świata sansary, nie daje mu ostatecznej i niewyczerpanej radości. Właściwie spełniony karman ma za zadanie wydostać człowieka poza obręb świata dwójni, bezustannego następowania po sobie dobra i zła, piękna i brzydoty, radości i smutku, ciepła i zimna, poza obręb wpływów walki między dwiema siłami: boską (deva) i demoniczną (asura). Dlatego Kriszna naucza, że mędrcem jest ten, kto istnieje poza dobrem i złem – kto nie przywiązuje się do żadnej z tych sił sansarycznych. Wie bowiem, że są one tylko złudną zabawą sił tworzących ten świat. Właściwym i dobrze wykonanym jest ten czyn, który podejmowany jest bez pragnienia swego owocu – bez chęci osiągnięcia swego rezultatu. Podejmowany jedynie ze względu na powinność wykonania pracy (w sanskrycie także termin karman).

Joginem, tym, kto porzucił czyn,

nie jest ten, kto nie podtrzymuje ognia

i nie podejmuje swego obowiązku,

lecz ten, kto spełnia czyn należny,

ale nie lgnie ku owocom czynu (VI.1). (2)

Kriszna poprzez swoje nauki pragnie ukazać Ardżunie drogę ku największej, nigdy niekończącej się szczęśliwości, niemożliwej do porównania z żadną ziemską radością, tak bowiem jest wspaniała. Dróg jest klika, wzajemnie dopełniających się i nie mogących istnieć bez siebie. Każda jednak dookreślona jest mianem jogi (yoga). I tak mamy: drogę czynu, czyli karma-jogę, drogę właściwej najświętszej wiedzy, czyli dżniana-jogę (jñāna-yoga), drogę medytacji, ujarzmienia zjawisk świadomościowych (3), czyli dhjana-jogę (dhyāna-yoga), oraz drogę miłości, podzielania Boskiej natury, czyli bhakti-jogę. Karma-joga to wejście na ścieżkę oczyszczania swego wnętrza, lecz mimo bycia jedynie etapem wstępnym, jest niezbędna – bez niej kolejne metody jogiczne nie mogą mieć miejsca.

Znaczenie karma-jogi, jogi czynu, jest podwójne. Z jednej strony naszym zadaniem jako istot funkcjonujących w obrębie świata sansary, wypełniających dane role i powinności tak społeczne, jak i rozumiane ogólnie, jest działanie, słuszne i dobre, zależne od obowiązku (dharma), z jakim każdy z nas przychodzi na ten świat. Natomiast drugim sposobem właściwej realizacji karmana jest wypełnienie karmana, czyli zerwanie jego więzów, tej nici wzajemnych powiązań i powinności, przyczyn i skutków, który sprawiają, że człowiek rodzi się w danej grupie społecznej, w określonym miejscu i czasie, a także jest otoczony wydarzeniami życia codziennego. Spełnić swojego karmana w tym znaczeniu oznacza: wypalić karmana, sprawić, by wszelkie więzy karmiczne zanikły. I wbrew pozorom te dwa podejścia do rozumienia karmana nie stoją w stosunku do siebie w sprzeczności. Należy bowiem tak działać, aby wypełniając własną dharmę (svadharma), wpisaną w nasze serce (notabene, wypadkową poprzednich działań, także tych pochodzących z przeszłych żyć), nie lgnąć do jej owoców. To znaczy – aby wykonując daną czynność, nie nastawiać się na jej skutki, aby czynić coś z prostoty i dobroci serca, bez kurczowego przywiązania i pragnienia rezultatu. Pragnienie jest bowiem tym, co wiąże nas w świecie dwójni. Jest tym korzeniem, z jakiego wyrasta drzewo sansary.

Nie jest to łatwe zachowanie, ponieważ wymaga ono od człowieka postawy jak najmniej egoistycznej – nie skupionej na sobie i własnych potrzebach. A ponadto opiera się na silnej kontroli umysłu, by nie podążał on za swoimi rozproszeniami mentalnymi (myślami, emocjami, wrażeniami itp.). Naszym nawykiem, jako istot wyposażonych w samoświadomość, jest kierowanie wszelkich naszych intencji na własne dobro, w każdym działaniu szukanie własnej radości i szczęścia oraz kurczowe, niemal obsesyjne, unikanie bólu. Jednak, jak naucza Kriszna, każdy ból i każda przemijająca radość dotyczą tylko iluzorycznej osobowości, utkanej z wydarzeń i błędnych aktów ciągłego samoutożsamiania się z tym, co się dzieje w naszym życiu. Czyste, zawsze szczęśliwe, wolne „ja” (ātman) trwa jednak jakby z boku tego przedstawienia, zawsze wolne, odległe od wpływu karmana. I dopiero gdy nasze czyny nie będę nakierowane na nas, przestaną być podejmowane ze względu na rezultat, droga do atmana stanie dla nas otworem.

Oddaj się w służbę czynu,

ale nigdy – jego owoców.

Niech nie kieruje tobą owoc czynu!

Nie pogrążaj się jednak w bezczynności (II.47). (4)

Ukoronowaniem karma-jogi jest sannjasa (saṁnyāsa), czyli porzucenie (więzów) czynu (5). Ponadto właściwy czyn, nieegoistyczny karman, zrównany jest z ofiarą (yajña), wewnętrzną samoofiarą, przez Krisznę zwaną wyzwalającą (6). Jest to możliwe poprzez specjalną praktykę jogiczną, polegającą na powściągnięciu swoich zmysłów poprzez umysł (manas):

A kto powściąga umysłem swoje zmysły, Ardżuno,

i podejmuje drogę czynu cieleśnie tylko,

bez przywiązania,

ten wyróżnia się [spośród innych] (III.7). (7)

Praktyka musi być jednak wspomagana przez czysty stan mentalny, tzn. czystą buddhi (intelekt), która pozwala na odróżnienie prawdy od fałszu, sansary od nieskończonego szczęścia:

Ten, kto słucha głosu rozumu [kto kroczy ścieżką buddhi-jogi],

odrzuca zarówno zło, jak i dobro tego świata. [odrzuca sansarę]

Wstąp więc na ścieżkę jogi,

albowiem joga zapewnia właściwe spełnienie czynu (II.50). (8)

Z jednej strony Kriszna nawołuje Ardżunę do podjęcia należnego czynu, spełnienia swego obowiązku. Wypełnianie swojej dharmy jest bowiem najważniejsze (III.35). Z drugiej natomiast strony Bóg naucza, że czyn będzie dobrze wykonany, jeśli zostanie podjęty bez oczekiwania na rezultat, w czystym stanie mentalnym, w jakim zmysły są powściągnięte, a umysł (manas) zjednoczony. Pozwoli to wyższej funkcji mentalnej – inteligencji (buddhi) – dopełnić jej właściwe zadanie: ukazać człowiekowi prawdę na temat jego egzystencji i rzeczywistej tożsamości (ātman). Tylko taki jogin, stosujący sannjasę (porzucenie), jest w stanie dosięgnąć stanu, na który karman już nie oddziałuje, stanu wolnego brahmana.