Mięso – jeść czy nie jeść? Buddyjska refleksja I. Shravasti Dhammika

I. Wegetarianizm w starożytnych Indiach

Wegetarianizm jest zwyczajem praktykowania bezmięsnej diety. Istnieją różne rodzaje wegetarianizmu, np. lakto-wegetarianie jedzą produkty mleczne, ale nie jaja, a weganie nie jedzą żadnych produktów pochodzenia zwierzęcego. Pierwsze dowody na jakikolwiek rodzaj wegetarianizmu pochodzą ze starożytnej Grecji i Indii. Grecki filozof Pitagoras (570-495 p.n.e.) zalecał wegetarianizm, kiedy w tym samym czasie w Indiach, Mahawira,  założyciel dżinizmu, również propagował bezmięsną dietę. Pomimo popularnych wyobrażeń, Budda,  młodszy współczesny Mahawiry, nie był wegetarianinem i  nie nalegał wyraźnie na praktykę wegetarianizmu w żadnej ze swoich nauk.

Na rzecz wegetarianizmu używa się wielu argumentów – argument zdrowotny (mięso powoduje wiele chorób),  argument biologiczny (ludzie nie są mięsożerni z natury), argument ekonomiczny  (hodowla zwierząt jest niewydajną formą produkcji żywności) i argument humanitarny  (jedzenie mięsa wymaga zabijania zwierząt, a to jest okrutne). Niektóre z tych argumentów są raczej słabe, inne mocniejsze. Ale z punktu widzenia etyki buddyjskiej, jedynym z tych argumentów, który należy wziąć pod uwagę jest ostatni. Czy Kanon Palijski, najwcześniejszy zapis nauk Buddy, zawierają cokolwiek, co sugerowałoby, że buddyści powinni być wegetarianami?

Nie ma żadnego miejsca, zarówno w Suttach, Winaji czy Abhidarmie, gdzie Budda mówiłby swoim uczniom, zakonnym lub świeckim, że nie powinni jeść mięsa. Adwokaci buddyjskiego wegetarianizmu tacy jak Philip Kapleau Roshi (To Cherish All Life, 1986) sugerują, że Budda nauczał wegetarianizmu, ale wszystkie tego typu odniesienia zostały usunięte z pism świętych przez lubiących mięso mnichów w późniejszych wiekach. Nie ma żadnych dowodów, że coś takiego miało miejsce, więc ten argument można z góry odrzucić.

Jest kilka miejsc w pismach, gdzie Budda jest opisany jako jedzący mięsa. Anguttara Nikaya (III, 49) wspomina, że Buddzie podano sukara mamsa z owocem jujube. Z całą pewnością termin ten może być przetłumaczony jako sukara = świnia, mamsa = mięso. W innym miejscu wyraźnie wspomina człowieka, który posłał swego sługę na rynek po mięso, aby mogło być przygotowane i ofiarowane Buddzie (Anguttara Nikaya IV, 187). Jeszcze inny tekst wspomina mimochodem, że grupa ludzi “gotowała kaszę i ryż, przygotowała zupę i siekała mięso” (mamsani kottenti), w trakcie przygotowań uczty dla Buddy i jego mnichów (Winaja I, 239). Pewnego razu kilku ludzi zarżnęło krowę, ugotowali ją i następnie jeden z nich dał “najlepsze kawałki gotowanego mięsa” (mamse pakke varamamsani) zakonnicy, która ofiarowała je Buddzie (Winaya III, 208). Należy pamiętać, że kanon palijski rzadko wspomina co Budda jadł, to nie jest jego cel.

Jednym z zarzutów dżinistów skierowanym przeciw Buddzie, było to że jadł mięso. “Wielu wyznawców dżinizmu przeszło przez miasto, przez główne ulice i uliczki, zaułki i dróżki, wymachując rękami i krzycząc:  ‘Generał Siha zarżnął dzisiejszego dnia wiele istot, by nakarmić nimi mnicha Gautamę, a on będzie je jeść, wiedząc że były one zarżnięte specjalnie dla niego'” (Anguttara Nikaya IV, 187). W tym wypadku dżiniści starali się zdyskredytować lub zawstydzić Buddę z powodu jedzenia mięsa, co sugeruje, że w tamtym czasie w Indiach panowała opinia, że przynajmniej mnisi powinni być wegetarianami. Ta idea jednak mogła być jedynie w fazie rozwoju, ponieważ Budda zyskał powszechny szacunek, pomimo że był krytykowany w tym względzie przez wyznawców dżinizmu. I nie był to jedyny taki przypadek. Czytamy o osobliwym ascecie, który był wysoko ceniony przez ludzi Wesali, pomimo że ślubował spożywać wyłącznie mięso i alkohol (Digha Nikaya III,9).

Jest kilka miejsc w Winaji, zasadach buddyjskich mnichów i mniszek, gdzie jedzenie mięsa jest wymienione lub domniemane. Możemy przeczytać na przykład, że konkretne rodzaje mięsa, takie jak mięso z lwa, węża, hieny, nie powinny być spożywane, co oznacza, że inne rodzaje mogą być (Vinaya I, 218-8). Zaleca się również rosół jako lek (Vinaya I, 206). W części poświęconej medycynie Winaja mówi, że mnisi mogą przyjmować z leczniczych powodów olej, tłuszcz i łój z ryby, krokodyla, świni, niedźwiedzia i innych zwierząt (Vinaya I, 200).

Jednak wydaje się, że pierwszy dowód na buddyjski wegetarianizm także pochodzi z Winaji. Większość uczonych zgadza się, że duża część Winaji powstała jakiś czas po odejściu Buddy, więc niektóre jej stwierdzenia nie koniecznie muszą odpowiadać temu, w co wierzono lub robiono w jego czasach. W Winaji mówi się, że Devadatta domagał się, aby wegetarianizm był obowiązkowy dla mnichów i mniszek. “Dopóki życie trwa, niech nie jedzą ryby lub mięsa (mamsam maccha). Ktokolwiek tak robi jest splamiony winą” (Vinaya II, 197). Dewadatta jest zawsze przedstawiony w literaturze buddyjskiej jako czarny charakter. Historia ta sugeruje, że być może w czasie odejścia Buddy istniał silny ruch w sandze na rzecz wegetarianizmu, ale jeszcze silniejszy był przeciw.

Poza tym, kolejny dowód na ruch Buddyzmu w kierunku wegetarianizmu pochodzi z edyktów wielkiego buddyjskiego cesarza Aśoki. W edykcie z 257 p.n.e. powiedział: “Dawniej, w kuchni króla, setki tysięcy zwierząt zabijano codziennie, żeby zrobić pożywienie. Ale w czasie pisania tego edyktu Dhammy tylko trzy stworzenia – dwa pawie i jeleń, są zabijane, z czego jeleń nie zawsze. Z czasem, nawet te trzy istoty nie będą zabijane.” Ten edykt dobrze odzwierciedla stosunek wczesnego buddyzmu do wegetarianizmu – jest on dobry, więc ograniczamy konsumpcję mięsa i z czasem wycofamy je stopniowo. Później, w 243 p.n.e. Aśoka wydał kolejny dekret zakazujący uboju, cechowania, kastracji zwierząt domowych w niektóre dni każdego miesiąca. W tym samym dekrecie zapowiedział również zakaz polowania na niektóre dzikie zwierzęta i tworzenie rezerwatów leśnych, gdzie polowanie nie byłoby dozwolone. Po tym przez kilka stuleci nie mamy żadnych dowodów na wegetarianizm w buddyzmie.

Powszechnie przyjmuje się, że pierwotny buddyzm nie uczył wegetarianizmu, podczas gdy buddyzm mahajana tak. Jest to jednak pogląd, który należy zbadać dokładniej. Z setek sutr mahajany tylko niewielka liczba dyskutuje wegetarianizm, główne z nich to Hastikaksya Sutra, Mahamegha Sutra, Angulimaliya Sutra, Nirwana Sutra, Brahmajala Sutra i Lankavatara Sutra. Nie jest łatwo datować żadną z tych sutr, ale wszystkie z nich prawdopodobnie zostały skomponowanie po II wieku n.e., z częściami dodanymi w późniejszych wiekach. Z tych sutr, to Lankavatara Sutra najsilniej opowiada się za niejedzeniem mięsa. Oferuje ona szereg argumentów na rzecz wegetarianizmu, niektóre z nich przekonywujące, inni raczej infantylne – na przykład, że jedzący mięso będzie miał nieprzyjemny zapach. Gwałtowność  z jaką te argumenty zostały przedstawione sugeruje, że w tym czasie wielu buddystów nie było wegetarianami. Musisz argumentować stanowczo przeciw czemuś, kiedy inni nie zgadzają się z tobą. Warto również podkreślić, że chociaż Nirvana Sutra potępia jedzenie mięsa, to stwierdza także, że uzasadnione jest zabijanie ludzi w celu ochrony mienia klasztornego – dziwna sprzeczność, którą można znaleźć w myśleniu niektórych skrajnych zwolenników wegetarianizmu.

Kiedy chiński pielgrzym Hsuan Tsang (602-664) przebywał w Indiach, zrobił dokładne i obszerne notatki na temat wierzeń i praktyk buddystów, ale nie wspomina by byli wegetarianami. Zauważył, że ludzie jedli mięso, i że najważniejsze było nie to, czy byli wegetarianami, czy nie, ale jakie mięso jedli . Ci, którzy jedli wołowinę i mięso zwierząt, które zostały uznane za nieczyste (psy, małpy, świnie, osły), zostali uznani za wyrzutków. Literatura buddyzmu tantrycznego lub wadżrajany, powstała po VII wieku n.e., często opowiada się za jedzeniem mięsa. Jednym z “pięciu m” (pancamakara) wymienionym w licznych tekstach Tantrycznych było spożywanie mięsa. Praktykujący tantryzm nawet ofiarowali mięso różnym bóstwom, które czcili. Jak wynika z tego wszystkiego, indyjscy buddyści byli niezdecydowani w kwestii jedzenia mięsa.

Jak wyglądała ta kwestia w indyjskim społeczeństwie w ogóle? Dowody wskazują, że od samego początku dżinizm był i jest mocno związany z wegetarianizmem. Nie ma dowodów na to, że braminizm, główna religia w czasach Buddy, nauczał wegetarianizmu. Wedyjskie ofiary, w którym zwierzęta były zabijane, nadal praktykowano i często są wymienione w kanonie palijskim (np. Anguttara Nikaya I,66, II, 42, IV, 41). Jednak Winaja wymienia coś, co nazywano maghata – były to niektóre dni miesiąca, gdy zwierzęta nie były zabijanie, a mięso nie było dostępne na rynku (Vinaya I, 217). Dżataka także wspomina maghata i dodaje, że będą ogłoszone przez dźwiękach bębna (Dżataka IV, 115). Czy te dni kiedy wstrzymywano się od zabijania zwierząt były wynikiem ogólnego niepokoju z powodu jedzeniu mięsa, czy efektem wpływu buddyzmu lub dżinizmu? Nie wiemy. Kama Sutra (III wiek n.e.?) wskazuje, że alkohol i mięso psa wpływa na wzmocnienie męskości, ale potem dodaje trochę niezdecydowanie, że rozsądny człowiek nie spożywa żadnego z powyższych. Zawiera również przepisy na afrodyzjaki, z których wiele zawiera mięso i narządy zwierząt. Zatem znowu mamy niejednoznaczne podejście do spożywania mięsa.

Żaden z dwóch wielkich hinduskich eposów Ramajana i Mahabharata nie uczy wegetarianizmu i oba często odwołują się do jedzenia mięsa, jakby to było normalne i nie budziło kontrowersji, tak jak to w rzeczywistości było. W swojej szczegółowej analizie życia codziennego przedstawionego w Ramajanie, Ananda Guruge pisze, że “Ariowie w starożytnych Indiach nie byli w ogóle wegetarianami. Ich dieta była mieszana; jedli ryby, tak jak ofiarowano je Bharacie i jego towarzyszom przez Guhę. Mięso też konsumowano dosyć powszechnie. Rama nie tylko powiedział, że zwierzęta są zabijane przez ludzi, dla ich mięsa, ale też sam zabił wiele zwierząt – jelenie, dziki, antylopy, itp. – dla pożywienia podczas swego pobytu w lesie. Mięso jedzono ze smakiem a wers, opisujący posiłek Ramy i Sity stwierdza, że ‘usiadł na skale kusząc Sitę mięsem, (mówiąc jej) jest czyste, jest smaczne i jest dobrze ugotowane przez ogień'”. W pustelni Bharadwadży armia Bharaty została zaopatrzona w dziczyznę, baraninę, wieprzowinę oraz mięso pawia i bekasa. Podobnie Kumbhakarna spożywał w dużych ilościach dziczyznę, wieprzowinę i wołowinę oraz pił krew. Chociaż Wanaras są zazwyczaj przedstawiani jako wegetarianie, bramini faktycznie już nie byli. Idea, że ​​”dieta czysto wegetariańska jest wskaźnikiem postępu duchowego i zaawansowanej kultury” powstała w późniejszym okresie rozwoju kultury indyjskiej. Nawet ascetyczni bramini nie byli ścisłymi wegetarianami. Chociaż zwykle dieta ich składała się z warzyw, nie traktowali powstrzymywania się od jedzenia mięsa jako zasady o znaczeniu religijnym lub społecznym. W rzeczywistości, Agastya jest przedstawiany jako jedzący baraninę i mówiący: “jestem w stanie zjeść bez problemów nawet całego barana na ceremonii śraddha”. Wydaje się, że nie było zakazu jedzenia mięsa wśród braminów nawet w czasach Bhawabhuti, który w swojej Uttararamacarita przedstawia Wasisthę jako jedzącego udziec sarny. Ponadto wypowiedź Walina wyraźnie wymienia zwierzęta, których mięso może być spożywane przez braminów” (The Society of the Ramayana, 1960, p.147-8).

W rozdziale dotyczącym żywności Suśruta Sanhita (I-IV wiek n.e) zaleca wszystkie rodzaje ryb, ptaków i mięso zwierząt co wykazuje, że jedzenie mięsa było powszechne w tym okresie. Z tego i wielu innych dowodów wynika, że tak ​​jak buddyści, także hinduiści przez wieki mieli niejednoznaczne podejście do wegetarianizmu. Dopiero po IX, X i XI wieku wegetarianizm stał się powszechny w Indiach.

– –

Powyższy tekst stanowi pierwszy rozdział krótkiej książki autorstwa Shravasti Dhammiki zatytułowanej, “Jeść albo nie jeść mięsa: buddyjska refleksja“.

Kwestią od dawna dzielącą Buddystów jest czy niejedzenie mięsa jest zgodne z Dhammą (skr. Dharma – przyp. tłumacza), nauką Buddy. Zarówno starożytni, jak i współcześni uczeni debatowali w tej sprawie, czasem ze sporą zażartością. W tej małej książce, Bhante Dhammika, dobrze znany mnich buddyjski i pisarz, powraca do różnych argumentów za i przeciw jedzeniu mięsa i analizuje je z zupełnie nowej perspektywy. Czyniąc to, rozwiewa zarazem kilka powszechnych błędnych opinii na temat buddyzmu, zwracając uwagę na pewne rzadko omawiane problemy związane z byciem wegetarianinem i przedstawia niektóre dobre powody, aby zostać takim. Książka ta pozwoli Ci spojrzeć na buddyzm w inny sposób. Może także spowodować, że spojrzysz na swój następny posiłek w odmienny sposób.

Shravasti Dhammika prowadzi bloga Dhamma Musings, w którym przedstawia świat z buddyjskiej perspektywy.

Tłumaczył: Piotr Marcinów. Joga Gliwice | Joga Zabrze