Historia mindfulness. Piotr Marcinów

Budda i mindfulness (uważność)

A czym jest zdolność uważności?
Kiedy szlachetny uczeń jest uważny. Ma najwyższą uważność i czujność, i pamięta i potrafi przypomnieć sobie to, co zostało powiedziane i zrobione dawno temu. Nazywa się to zdolnością uważności. SN 48.9 sc3

Uważność albo z angielska mindfulness to niezwykle popularne pojęcie związane z medytacją i psychoterapią. Praktykując medytacje pomocne i wiele wyjaśniające może być poznanie kontekstu i historii tej praktyki. W tym tekście w dużej mierze podążam za rozważaniami i odkryciami Bhante Sujato zawartymi w książce „History of Midnfulness”, dotyczącymi źródeł praktyki uważności jak również jej znaczenia w naukach Buddy.

Od lat siedemdziesiątych praktyka uważności robi niesamowita karierę. Z jednej strony na gruncie psychologi stworzono różnego rodzaju terapie mające na celu redukcję m.in stresu, depresji czy uzależnień. Programy bazujące na tych terapiach z powodzeniem stosuje się w instytucjach takich jak szpitale, szkoły i więzienia. Z drugiej strony popularność medytacji przyciągała nie tylko pokolenie dzieci kwiatów ale też tuzy świata biznesu i sportu.

O ile źródła współczesnej praktyki mindfulness jest w dobrze znana i wiemy że, należy szukać w praktyce Vipassany oraz w praktyce Zen i buddyzmie tybetańskim samo pojęcie mindfulness już nie jest takie oczywiste.

Sati to pamięć

oṃ bhūr bhuvaḥ svaḥ
 tatsaviturvareṇyaṃ
 bhargo devasyadhīmahi
 dhiyo yo naḥ prachodayāt 

“Medytujemy nad blaskiem chwały Boskiego Światła, aby wzbudziło nasze zrozumienie”.
Tłum S. Radhakrishnan Gajatri mantra– Rigveda 3.62.10

Słowo sati (skr. smriti), które tłumaczymy w języku angielskim jako mindfulness a polskim uważność, dosłownie oznacza pamięć. Zdolność dokładnego zapamiętywania oraz łatwość przypominana miała ogromne znaczenie w kulturze bramińskiej, gdzie pismo nie było jeszcze rozpowszechnione. Przez tysiące lat bramini byli w stanie niezwykle wiernie przekazywać następnym pokoleniom treść świętych ksiąg dzięki wysoko rozwiniętym technikom mnemotechnicznym. Skuteczne ćwiczenie pamięci wymagało od nich rozwijanie przytomności umysłu i uważności.

Do codziennych porannych praktyk bramińskich zalicza się recytacja, przytoczonej wcześniej Gajatri mantry, jak i innych tekstów weddyjskich. Wydaje się naturalnym, że ten codzienny rytuał sprzyjał rozwojowi cech i stanów umysłu sprzyjających medytacji.

Sati – uważność

smṛti katamā / saṃsṛte vastuni cetasaḥ asaṃpramoṣo ’vikṣepakarmikā
Czym jest uważność (smṛti)? To jest nie zapominanie przez umysł (cetas) doświadczanego przedmiotu. Jej funkcją jest brak rozproszenia. Asanga Abhidharmasamuccaya

Zasadniczą cechą uważności jest zdolność umysłu do utrzymywania w pamięci wcześniej doświadczonego przedmiotu. Potocznie dajemy temu wyraz mówiąc, gdy mówimy, że pamiętamy o czymś. Widoczna jest tutaj bramińska idea pamięci (tekstu).

Sati oznacz też umiejętność utrzymania skupionego umysłu, ciągłej świadomości, dlatego bywa też tłumaczona jak koncentracja.

W kontekście tekstów jogicznych odpowiednikiem sati jest dhāraṇa, którą najczęściej tłumaczy się jako skupienie, koncentrację umysłu, lub jako akt utrzymywania w pamięci, lub pamięć. Dhāraṇa jest szóstym elementem ośmioczłonowej ścieżki Patańdźalego (asztanga joga).

W kontekście nauk Buddy przedstawionych w palijskich sutrach uważność nie jest „nieoceniającą obserwacją”, „niekonceptualną świadomością” czy „czysta uwagą”. Taki stan jest raczej bliże sytuacyjnej świadomości (sampajañña), pojawia się ona w kontekście uważności (sati) ale nie należy ich mylić ze sobą. Jeden z przykładów świadomości sytuacyjnej Budda opisuje następująco:

Ponadto, szlachetny uczeń działa ze świadomością sytuacyjną (sampajañña), kiedy wychodzi i wraca; patrząc w do przodu i na bok; podczas zginania i wyciągania kończyn; podczas noszenia zewnętrznej szaty, miski i szaty; podczas jedzenia, picia, żucia i smakowania; podczas oddawania moczu i defekacji; podczas chodzenia, stania, siedzenia, spania, budzenia się, mówienia i milczenia. MN 10 SC8.1

Warto pamiętać, że nauka Buddy nastawiona jest na rozwój słusznego poglądu (sammā-diṭṭhi) i trzeźwej oceny moralnej ( śīla) a nie braku poglądu i nieoceniania.

Ścieżka

Jednym z najważniejszych kontekstów w jakich pojawia się uważność (sati) to cztery ustanowienia uważności (Satipatthana).

Satipatthana sutta to bardzo popularny tekst wśród grup medytujących inspirujących się naukami Buddy. Istnieje siedem wersji tej sutry jak również wiele innych tekstów poświęconych poświęconych praktyce uważności. Na ich podstawie możemy powiedzieć, że Satipatthana stanowi siódmy z ośmiu członów buddyjskiej ścieżki (ariyo aṭṭhaṅgiko maggo), którego celem jest rozwinięcie ósmego członu, samadhi.

Samadhi

Samadhi jest różnie tłumaczone, od zbyt szeroko jako medytacja poprzez spokój, jedność, opanowanie czy zjednoczenie. Tłumaczy się ją też jako koncentrację, co może być mylące, gdyż tak tłumaczy się też omawianego tutaj słowa sati. Niezależnie od tłumaczenia, rozwinięcie samadhi u praktyka medytacji jest o tyle ważne, że stanowi podstawę do osiągnięcia głębszego wglądu w naturę rzeczywistości oraz pozwala zbudować psychologiczny bufor pozytywnych emocji utrzymujący praktyka w dobrej kondycji psychologicznej.

Ustanowienie uważności

Słowo Satipaṭṭhāna składa się z dwóch słów, znanego nam już sati oraz upaṭṭhāna znaczącego ustanowienie lub wzbudzenie. Satipaṭṭhāna oznacza więc przytomną świadomość skoncentrowaną na obiekcie, czyli medytację.

Najczęściej wymienia się cztery rodzaje praktyk uważności:

• uważność ciała (kaya)
• uważność uczuć (vedanā)
• uważność umysłu (citta)
• uważność zasad (dhammas)

Te cztery praktyki są formą kontemplacji (anupassana), polegającą na ciągłym i uważnym obserwowaniu przedmiotu medytacji. W tym czasie umysł nie zmienia swojego przedmiotu kontemplacja. Jak wskazuje w swojej analizie Bhante Sujato, jest to powód dla, którego Satipaṭṭhāna bywa określana „drogą jednego celu” (ekayana magga). Ta fraza stanie się jaśniejszy, gdy przypomnimy sobie, że Buddha znał i korzystał z obrazów i alegorii zawartych w upaniszadach. I tak np. Brihadaranjaka Upaniszad¹ (II.4.11) mówi się, że ocean jest „drogą jednego celu” dla wszystkich rzek. W podobny sposób praktyka tej medytacji prowadzi do jedności umysłu czyli samadhi.

Praktyka uważność oddechu

Jak zatem w praktyce może wyglądać schemat medytacji uważności? Medytacja oddechu (anapanasati) jest najważniejszą z praktyk Satipaṭṭhāny. Polega ona na skupieniu na oddechu, polegającym na ciągłym pamiętaniu, byciu świadomym oddechu. Kiedy oddech się wyrówna i uspokoi, z kontemplacji ciała, można przejść do kontemplacji odczucia błogości i zachwytu związanego z oddechem. Podczas tej praktyki umysł staje się czysty. Czysty umysł jest doskonałym narzędziem, służącym zrozumieniu zasad i wzorców (dhammas), które kierują rzeczywistością. Taki wgląd jest wyzwalający.

Pada deszcz i wiatr wieje po matce Ziemi,
Podczas gdy błyskawica błyska na niebie!
Ale moje myśli są uciszone,
Mój umysł jest spokojny w samadhi.

Theragata 1.50

1sa yathā sarvāsām apāṃ samudra ekāyanam